Rouw en verdriet
Timo is vijftien jaar. Zijn broer is enkele maanden geleden na een kort en intensief ziekbed overleden aan kanker. Timo is lusteloos en ongemotiveerd. Hij haalt slechte cijfers op school, heeft nergens zin in en sluit zich af voor mensen die voorheen dichtbij hem stonden. Zijn ouders en omgeving maken zich zorgen en zeggen dat hij het overlijden van zijn broer een plekje moet geven, dat hij erover moet praten. Maar dat wuift hij weg. Dit heeft echt helemaal niets met zijn broer te maken – dat blijft hij volhouden wat anderen ook beweren.
Kinderen en jongeren maken soms moeilijke dingen mee. Ook zij doorlopen dan een rouwproces. Op een aantal punten verloopt dat wezenlijk anders dan bij volwassenen. Dat maakt het ingewikkelder om rouwprocessen bij hen te herkennen en om goed in te schatten of het rouwproces normaal verloopt of dat je je zorgen moet maken. Het vraagt een andere aanpak dan bij volwassenen. Goede begeleiding is juist voor kinderen en jongeren zo belangrijk, omdat zij nog in ontwikkeling zijn. Onverwerkte of niet goed verwerkte gebeurtenissen op jonge leeftijd, hebben vaak een impact die nog uitwerkt tot ver in hun volwassen leven. Op één scheve steen in de basis kan immers een heel leven scheef gebouwd worden. Maar wanneer kinderen zulke gebeurtenissen op een goede manier verwerken, kan dit hen sterker maken. Zij groeien met hun wortels als het ware steviger in de grond.
Verlies ervaringen
Rouwen is verlies verwerken. Kinderen ervaren in hun leven allemaal op enig moment verlies, groot of klein. Je huisdier gaat dood, je blijkt toch niet zo’n talentvolle sporter als je ouders zeiden, je vader is niet de sterkste van de wereld, je laat je vertrouwde basisschool achter je, je eerste verkering gaat uit, je opa of oma overlijdt, je verhuist of je beste vriend verhuist. Kinderen maken ook ingrijpender situaties mee; bijvoorbeeld ouders die uit elkaar gaan, ernstige ziekte bij zichzelf of in hun gezin, overlijden van iemand dichtbij (in het gezin of in de klas), armoede of niet de opleiding/het beroep kunnen doen waar je altijd van droomde. Elk verlies heeft verwerking nodig, het zal een plaats moeten krijgen zodat je verder kan. Rouwen is een werkwoord.
De wereld van kinderen is in het begin nog maar heel klein. Bij het opgroeien wordt de kring van mensen en situaties waar ze mee te maken krijgen steeds groter. Wat voor ons een detail lijkt in een groot geheel, kan voor hen iets heel groots zijn. Om te begrijpen hoe zij de wereld zien en ervaren, is het goed om eens door je knieën te zakken om door hun perspectief te dingen te bekijken. Het helpt om terug te denken aan toen jij diezelfde leeftijd had. Wat vond je toen belangrijk? Waar maakte je je druk om? Wat hield je bezig?
Verlies is ingrijpend als het een hechtingsrelatie verbreekt. Hoe meer een kind eraan gehecht was, hoe groter de impact is. Daarom kan een knuffel die kwijt raakt een heel ingrijpend verlies zijn. Het kind verliest een belangrijke factor in zijn gevoel van veiligheid. Kinderen hechten soms aan dingen die wij niet zo in de gaten hebben. Een specifiek stukje speelgoed, een steentje of een visje in het aquarium. Verlies kan ook ingrijpend zijn als het gebeurt wanneer een kind net door een bepaalde ontwikkelingsfase gaat. Rond zes jaar begint er bijvoorbeeld bij de meeste kinderen een stukje zelfbewustzijn te ontstaan, een stukje besef van ‘leven’. In die periode kan een overlijden extra indruk maken. Ook als het iemand is met wie zij verder geen echte band hadden. Het roept vragen op: ‘Als de buurman ‘zomaar’ dood kan zijn, kan dat dan ook bij jouzelf gebeuren? Of bij je ouders? Wat is ‘dood’ eigenlijk?’ In de puberteit denken kinderen nog meer na over het leven: ‘Waarom ben ik hier? Hoe zit het leven in elkaar?’ Ook in die periode kunnen verlieservaringen extra ingrijpend zijn.
Aandachtspunten
Kinderen kunnen heftige gevoelens niet zo goed dragen en wisselen daarom sneller van gevoelens. Het ene moment kunnen ze heel verdrietig zijn en het andere moment staan ze op om verder te spelen of er niets aan de hand is. Zij kunnen een vraag stellen en hebben dan genoeg aan één antwoord. Dat is voor dat moment vaak al voldoende voor hen om te verwerken, te overdenken en te plaatsen. Zij kunnen hun eigen emoties nog niet goed begrijpen en missen de woorden om te beschrijven wat er in hen omgaat. Zij uiten door te doen: te huilen, chagrijnig te zijn, boos te worden, met iets te gooien, te schreeuwen, stilletjes in een hoekje te zitten of in iemands armen te kruipen.
Kinderen hebben duidelijke en eerlijke informatie nodig om op een goede manier te kunnen verwerken. Je hoeft ze geen uitgebreide details te vertellen, maar de hoofdlijnen moeten duidelijk, begrijpelijk en waar zijn. In hun poging om de situatie te begrijpen, leggen ze soms verkeerde verbanden. Hoe eerder je dit doorhebt en verhelpt, hoe beter. Vaak wordt vergeten dat kinderen abstracte begrippen nog niet goed begrijpen. Zij luisteren naar onze gesprekken, ook die wij als volwassenen onder elkaar voeren. Ze vangen flarden op, interpreteren dat naar hun eigen (beperkte) kennis en kunde en proberen daar een voor hen logisch en begrijpelijk geheel van te maken. Dat kan heel creatieve misverstanden opleveren. Als het om onschuldige zaken gaat, is dat wel eens lachwekkend. Maar in deze situaties kunnen er ideeën in hun hoofdjes groeien die het rouwproces veel complexer maken.
Zoals de jongen die niet meer durfde te slapen nadat zijn moeder was overleden. Hij had de term ‘inslapen’ gehoord en verwarde dat met ‘in slaap vallen’. Of het meisje dat heel erg bang was nadat haar zusje was overleden. Haar zusje lag opgebaard in de kamer onder haar eigen slaapkamer. Zij was bang dat als haar zusje naar de hemel ging (omhoog), zij door haar kamer zou komen en dat ze misschien per ongeluk meegenomen zou worden. Het is daarom belangrijk om goed te letten op hoe je dingen verwoordt en wat je zegt waar kinderen (kunnen) meeluisteren. Zowel kinderen als jongeren vangen meer op dan wij ons vaak bewust zijn. Zij zijn bovendien extra vatbaar voor het ontwikkelen van schuldgevoelens. Zoals de jonge tiener die worstelde met een enorm schuldcomplex. Zij en haar moeder hadden in die periode vaak ruzie. In het vuur van een hoogopgelopen conflict riep ze: ‘Val dood’. Kort daarna overleed haar moeder bij een auto ongeluk.
TIP: Als er iemand overleden is, blijven bepaalde dagen in het jaar verbonden met diegene: zijn verjaardag, zijn sterfdag, de dag van de begrafenis. Maak er een gewoonte van om op die dagen daar op de een of andere manier bij stil te staan.
Verwerken van rouw
Een kind of jongere gaat pas verwerken wanneer hij zich veilig voelt. Als kinderen zich niet veilig voelen of de ruimte voor rouw niet ervaren, stellen ze hun rouwproces uit. Intussen wordt het verlies niet verwerkt, wat zich op de lange termijn wreekt. Dit kan zich uiten op verschillende manieren die moeilijk te herkennen zijn als uitingen van onverwerkte rouw. Een langdurig ziekbed of een langslepende echtscheiding die gepaard gaat met verschillende verhuizingen zijn voorbeelden van situaties waarin er nog zoveel onzekerheid is, dat kinderen nog niet aan het rouwproces kunnen beginnen. De puberteit is een ontwikkelingsfase die zoveel van de opgroeiende puber vraagt, dat het rouwproces soms onbewust wordt uitgesteld tot de puber klaar is met studeren, op zichzelf woont en als het ware tot ‘rust’ komt.
Veel situaties van verlies raken niet alleen het kind zelf, maar ook het gezin of zijn omgeving. Ook de andere gezinsleden komen dan in een rouwproces. Het rouwproces van het kind is nauw verbonden met dat van zijn naaste omgeving. Kunnen zij het verlies niet aanvaarden er niet mee omgaan, dan komt het kind ook niet verder in het verwerkingsproces. Het kind mag best verdriet en emoties zien. Als wij niet voorleven hoe je daar op een goede manier mee omgaat, hoe kunnen we dan verwachten dat het kind leert ermee om te gaan?
Het is normaal dat kinderen een rouwproces niet eenmalig doorlopen, maar dat dit proces opnieuw doorlopen wordt in volgende situaties. Het is net alsof er steeds een extra stukje verwerking optreedt. Het overlijden van één van de ouders merk je bijvoorbeeld bij bijzondere life events: je trouwdag, de geboorte van je eerste kind, etc. Op zulke dagen voel je weer even het gemis.
Rouwbegeleiding
Regelmaat, structuur en vaste patronen bieden kinderen houvast. Het helpt hen om zoveel mogelijk een vast dagritme en vertrouwde gewoontes te kunnen blijven volhouden. Gewoon naar school, de sportclub en de kerk gaan, op dezelfde tijden eten en naar bed gaan. Hierin kunnen mensen om het gezin heen een belangrijke rol vervullen.
Kinderen en jongeren verwerken niet zozeer door te praten, maar vooral door te ervaren en te doen. Werkvormen en symbolen bieden een manier om uiting te geven aan hun gedachten en gevoelens en kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan het rouwproces. Het begraven van het konijn in de tuin, het oplaten van een ballon, het sluiten van de doodskist, het afsluiten van de deur van het oude huis en zulke concrete handelingen geven emoties de ruimte, maar houden ze hanteerbaar door de structuur. Werkvormen zoals een herinneringsdoos maken, een afscheidsbrief schrijven, een collage maken of de kist versieren helpen een kind dingen een plekje te geven. Ook het ‘inwijden’ van de nieuwe situatie helpt om die te aanvaarden: een nieuwe kamer verven en inrichten, een nieuw voerbakje kopen voor het nieuwe konijntje of ’s morgens samen bidden voor de eerste schooldag op de nieuwe school.
TIP: Hier vind je verschillende werkvormen rondom rouwverwerking bij kinderen en jongeren.
Het rouwproces begeleiden vraagt een goede balans tussen zelf het initiatief nemen en het initiatief bij hen laten. Je kunt het rouwproces niet afdwingen, je kunt het wel begeleiden en stimuleren. Geef hen ruimte en gelegenheid om zich te uiten of te ontspannen, zodat ze bij je terecht kunnen op de momenten dat zij daar aan toe zijn. Wees beschikbaar: leg je beeldschermen aan de kant, doe je telefoon uit, neem de tijd voor elkaar. Laat hen merken dat je er voor hen bent.
Het leven willen begrijpen
Kinderen zijn nieuwsgierig naar de dood. Ze willen weten het leven begrijpen. Waarom ben ik hier? Zij zijn bezig zich een beeld te vormen van zichzelf, van anderen, van de wereld en van God. Verdriet en ellende roepen allerlei vragen op. Waarom overkomt mij dit? Kan ik deze pijn een volgende keer voorkomen? Waarom voel ik me zo rot? Je hebt behoefte aan houvast, je wilt je ergens aan vast kunnen klampen. Het roept ook vragen op richting God. Als Hij me beschermt, waarom laat Hij dit toe? Als Hij naar me luistert, waarom verhoort Hij mijn gebed niet?
Belangrijk is dat kinderen en jongeren goed weten welke dingen God wel en welke dingen Hij niet belooft. God belooft dat Hij ons nooit alleen laat, dat Hij van ons houdt, dat Hij weet wat we doormaken en dat Hij ons de kracht geeft om te doorstaan wat op ons pad komt. Hij luistert naar onze gebeden, maar Hij blijft soeverein. Hij belooft niet dat het leven makkelijk zal zijn. In deze wereld hebben we te maken met ziekte, zonde, honger, oorlog, dood en ongerechtigheid. Het volgen van Jezus geeft geen garantie dat je niet zult lijden. Maar het leven op aarde is slechts tijdelijk. Zoals het volk Israël door de woestijn trok op weg naar het Beloofde Land, zo zijn wij op weg naar de nieuwe hemel en de nieuwe aarde. Daar zullen vrede en gerechtigheid zijn. ‘En God zal alle tranen van hun ogen afwissen, en de dood zal er niet meer zijn, ook geen rouw, jammerklacht of moeite zal er meer zijn. Want de eerste dingen zijn voorbijgegaan. En Hij Die op de troon zit, zei: Zie, Ik maak alle dingen nieuw. En Hij zei tegen mij: Schrijf, want deze woorden zijn waarachtig en betrouwbaar.’ (Openbaring 21:4-5).
Daarom bemoedigt Paulus de Thessalonicenzen met de woorden: ‘Maar ik wil niet, broeders, dat u onwetend bent ten aanzien van hen die ontslapen zijn, opdat u niet bedroefd bent zoals ook de anderen, die geen hoop hebben’ (1 Thess. 4:13). Wij hebben hoop! Dat maakt ons rouwproces anders. Het verdriet blijft en er blijven vragen. Maar boven alles weten we dat het afscheid, de pijn en de moeiten tijdelijk zijn. Wij zijn op weg naar een nieuwe toekomst. Dat perspectief mogen we onze kinderen meegeven. Vanuit die basis kunnen zij rouwen met hoop en verwachting.
N.B. Dit artikel is in augustus 2017 gepubliceerd in Metamorfose, tijdschrift van het Centrum voor Pastorale Counseling.